Departman Pravoslavna crkvena porta
Otvaranjem ove www-stranice u drugoj deceniji 21. veka prvi put se u Srbiji profiliše i afirmiše "3D" vizija, kontinuirano prisustvo i tradicionalno značenje i uloga PRAVOSLAVNE CRKVENE PORTE, koja je i nakon njenog naučnog objašnjenja i definisanja u prvoj deceniji 21. veka, i dalje velika nepoznanica u srpskom crkvenom graditeljstvu. Gotovo ništa se ne zna o njenoj svetosti, zatim o hijerofaničnom i teofaničnom genius loci, o razlici između svetog i svetovnog prostora, o njenom arhetipskom konceptu i programu, o tome šta je unutrašnji sveti i šta je spoljašnji sveti prostor, o tome šta je njena karakteristična sveta struktura ili "trougaona" svetost, o tome da je crkveno-graditeljsko stepenovanje posledica crkveno-institucionalnog stepenovanja koje proizlazi iz hijerarhijsko-eparhijskog statusa (ranga) i jerarhijskog dostojanstva.
Zato možemo reći da nakon 2. milenijuma hrišćanstva naučno istraživanje, izučavanje i sintetizovanje rezultata o pravoslavnoj crkvenoj porti predstavlja svojevrsni raritet u teološkoj, graditeljskoj i drugim naučnim disciplinama.
Na taj način, sagledavanje ove crkveno-graditeljske celine kao svetog mesta, volumena i ambijenta, i potom institucionalno i graditeljski stepenovane strukture započinje tek krajem 20. i nastavlja se i u 21. veku. Međutim, njeno inoviranje i variranje do današnjih granica sekularizacije nije rezultat sticanja uslova i prilika samo u okvirima savremene civilizacije. Razne promene prvobitne hrišćanske crkvene porte počinju još u dalekoj prošlosti i u tesnoj vezi su sa variranjem i umnožavanjem hrišćanskog dogmatskog učenja, pogotovo nakon raskola povodom uvođenja jeresi dvonačalija u 11. veku, koja je jasno izražena i danas poznata kao rimokatoličke Filiokve.
To je uticalo na razvoj i tipologiju njenih graditeljskih oblika, a onda i učestalo posvetovljavanje. Tako smo u vreme Moderne doživeli prve nagoveštaje, a u vreme Postmoderne i konkretizaciju detradicionalizacije svih danas poznatih oblika pravoslavne crkvene porte. Ona se naročito očituje u jednostranim svetovnim metodama krutog i neprimerenog određivanja i volumenizacije ovog primordijalno svetog mesta i volumena. Efekti takvog odnosa sve više se odražavaju na neodrživo artikulisanje i poimanje pravoslavne crkvene porte kao svetovnog dvorišta. Tako učestalo izostaje razumevanje i sagledavanje pravoslavne crkvene porte kao svetog volumena, a na taj način i imanentni suptilni odnos prema izboru lokacije i njenoj teritorijalizaciji, pri čemu kroz crkveno-graditeljsku istoriju otkrovenje, krstonosno markiranje, volumenizacija i utelovljenje svetosti teofaničnog i hijerofaničnog genius loci čini bitnu i nezaobilaznu prethodnicu.
U vezi s tim, naučno objašnjenu crkvenu portu na primerima crkvenog nasleđa nekadašnje stavropigijalne Arhiepiskopije Mitroipolije karlovačke, autor ovog teksta u okviru projekta 36032 i dalje nastavlja istraživanje i proučavanje pravoslavne crkvene porte na primerima crkveno-graditeljskog nasleđa, ali sad na području stavropigijalne Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke. Zahvaljujući tome, ova tema je zapravo novi pristup u vrednovanju crkvenog graditeljskog nasleđa, ali i vrednovanju, planiranju i izgradnji drugih crkvenih celina i oblika.
Napred u tekstu je pomenuto da učestalo posvetovljavanje reprezentativnih crkveno-prestolnih struktura na Vračaru, ali i drugih tipova pravoslavne crkvene porte u mnogim drugim mestima u matici i dijaspori, najčešće je rezultat laičkog objašnjenja ovog pojma u rečnicima stranih reči. To ukazuje na potrebu hitne ispravke u dosadašnjem nepoznavanju i tumačenju pojma "crkvena porta". Zato u novim elektronskim i drugim pisanim izdanjima ovakvih i sličnih publikacija treba napisati sledeće kratko i naučno utemeljeno objašnjenje (definiciju):
Pravoslavna crkvena porta jeste sveto kultno mesto, volumen, ambijent i celina. U narodu je ona poznata još kao spoljna crkva, jer je preko glavnog zapadnog i sporednog južnog i severnog ulaza u neposrednoj vezi sa unutrašnjom crkvom (hramom). To je spoljašnji sveti prostor oko pravoslavnog hrama koji definiše ogradna konstanta, pa ima i ulogu prethramja. Ona je prioritetno obredno-religiozni volumen koji je u funkciji procesionih radnji kao što su iznošenje Plaštanice i Litija, ali ima i bogoslužbeni i crkveno-ambijentalni značaj i namenu.
Suštinska potreba i poruka ovog zaključnog epiloga jeste razumevanje i spoznaja:
- da (hi)jerarhijsko-eparhijski status i dostojanstvo crkvenih institucija postoji,
- da one zbog toga imaju međusobno hijerarhijski stepenovane i definisane ingerencije,
- da svaka od njih ima svoju crkveno-graditeljsku strukturu koja proizlazi iz uzročno-posledičnog obrasca "onto-duhovna prethodnica – institucija – funkcija – oblik",
- da se tako stepenovane crkvene institucije ne mogu međusobno poistovećivati ili izjednačavati od najniže parohije, preko višeg namesništva, eparhije i drugih... sve do Patrijaršije kao vrhovne ili crkveno-prestolne institucije,
- i konačno, svakom crkveno-institucionalnom stepenu prema narečenom statusu i dostojanstvu, imanentan je crkveno-graditeljski stepen reprezentativnosti.
Na isti način, u ovom konkretnom slučaju, nije prihvatljivo poistovećivanje Patrijaršijskog dvora i Dvora stavropigijalne Arhiepiskopije, ili Patrijaršije na Vračaru i Arhiepiskopije kod Kalemegdana. Naročito je to neprihvatljivo zbog vrhovnog dostojanstva crkveno-prestolne katedre kao i zbog crkveno-prestolnog značaja institucije, odnosno Patrijaršije koja je sledbenik, čuvar i zaštitnik trona Svetog Save.
